Czy gen. Sikorski był ofiarą Katynia?

Innego zdania na temat roli Iwana Majskiego w wydarzeniach związanych ze śmiercią gen. Sikorskiego był szef Gestapo Heinrich Müller, zatrudniony w CIA w roku 1948 przez szefa szwajcarskiej sekcji tej organizacji w Bernie [3, s. 256]. Müller znał Harolda Philby w okresie przed II wojną światową i odnowił tę znajomość w czasie, gdy Philby został wysłany do Waszyngtonu jako brytyjski oficer łącznikowy do współpracy z FBI i CIA [3, s.112-113]. W swoim dzienniku, pod datą 8 stycznia 1950 roku, Heinrich Müller odnotował przebieg rozmowy z Haroldem Philby na temat wydarzeń 4 lipca 1943 roku. Philby był odpowiedzialny za bezpieczeństwo w rejonie Gibraltaru. Jego zdaniem, Stalin chciał, by gen. Sikorskiego zabito [3, s. 114]. Jako szef sekcji kontrwywiadu na Półwyspie Iberyjskim, Philby był w stanie ustalić datę przybycia gen. Sikorskiego do Gibraltaru w podróży z Bliskiego Wschodu do Londynu. Jak to przedstawił, Sowieci zdecydowali, że ambasador Iwan Majski przyleci do Gibraltaru w czasie, gdy przebywać tam będzie gen. Władysław Sikorski.

Philby był zdania, że gen. Sikorski był niebezpieczny dla Stalina. Powiedział on byłemu szefowi Gestapo, że lista pasażerów w samolocie Majskiego zawierała nazwiska dwóch zawodowych morderców [3, s. 115]. Według relacji odnotowanej przez Müllera, Brytyjczycy, poza zdradziecką działalnością Philby’ego, nie mieli bezpośredniego związku z zabójstwem gen. Sikorskiego. Według Philby’ego, Churchill był wcześniej uprzedzony o tym, co zgodnie z sowieckim planem mogło się wydarzyć, lecz był zbyt przerażony możliwością poróżnienia ze Stalinem ze względu na sprawę katyńską i nikogo nie ostrzegł o grożącym gen. Sikorskiemu niebezpieczeństwie. Zaistniała więc okazja do wypełnienia się przepowiedni ambasadora Majskiego. W dniu 31 marca 1941 roku, w rozmowie z posłem czechosłowackim w Związku Sowieckim, Zdenkiem Fierlingerem, Majski oświadczył, że „może ręczyć za to, że gen. Sikorski nigdy nie wjedzie do Warszawy” [1, s. 297].

Również Marek Kamiński uważa za wielce prawdopodobne, że wśród koalicji antyhitlerowskiej najbardziej zainteresowanym usunięciem generała był Stalin [1, s. 295]. Polityka Stalina zmierzała zawsze do maksymalnego osłabienia legalnych władz polskich. Zdaniem Marka Kamińskiego, w pierwszej połowie lutego 1943 roku, po kapitulacji wojsk niemieckich feldmarszałka Friedricha Paulusa na przełomie stycznia i lutego, Stalin zdecydował w możliwie najdogodniejszym dla siebie terminie zerwać stosunki dyplomatyczne z polskim rządem [1, s. 274]. Jak się okazało, nie musiał długo czekać.

W dniu 13 kwietnia 1943 roku, w komunikacie radia Berlin, Niemcy ujawnili odkrycie w okolicy Smoleńska grobów wymordowanych oficerów polskich. Wśród odkopanych zwłok oficerów zidentyfikowano gen. Smorawińskiego. Reakcja Rosji Sowieckiej na tę wiadomość przekazana została w komunikacie z dnia 15 kwietnia i świadczyła o wielkiej konsternacji. Również 15 kwietnia, o godzinie 11, w gabinecie premiera Sikorskiego na naradzie zebrali się zainteresowani ministrowie. Postanowiono, że MSZ wystąpi do ambasady sowieckiej z żądaniem wyjaśnień, a do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża z wnioskiem o wszczęcie dochodzeń, celem sprawdzenia informacji o losie jeńców, zwróci się minister obrony narodowej. W południe na Downing Street odbyło się spotkanie Sikorskiego i ministra Edwarda Raczyńskiego z Churchillem. Zaniepokojony tym, że wiadomości podane przez Niemców mogą być prawdziwe, Churchill zauważył, że bolszewicy potrafią być okrutni. Premier Wielkiej Brytanii przestrzegał przy tym: „Są rzeczy, które choć prawdziwe, nie nadają się do publicznego ogłoszenia bez oglądania się na [właściwy] moment. Jaskrawe ich poruszenie byłoby ciężkim błędem” [2, s. 224]. Gen. Sikorski uprzedził wtedy, że rząd polski będzie jednak zmuszony zabrać głos w sprawie rewelacji niemieckich i zająć jasne i wyraźne stanowisko.

17 kwietnia 1943 roku rząd polski zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża z prośbą o zbadanie sprawy zbrodni katyńskiej [5, s. 254]. Dzień wcześniej uczynili to Niemcy. Dopiero 20 kwietnia na ręce Bogomołowa została złożona prośba o wyjaśnienie przez Związek Sowiecki losu zaginionych polskich oficerów. W tych warunkach Brytyjczycy, próbując ochraniać sowieckich sprawców mordu, usiłowali nakłonić rząd polski do milczenia oraz do wycofania apelu do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża.

Odpowiedź gen. Sikorskiego na perswazje Brytyjczyków była następująca: „Nasza polityka jest uczciwa w stosunku do Aliantów. Po stronie Rosji jest siła, po naszej sprawiedliwość. Nie radzę Brytyjczykom opowiadać się za brutalną siłą, a gwałcić na oczach wszystkich sprawiedliwość. Dla tych względów odmawiam stanowczo publicznego odwołania démarche polskiego do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża” [2, s. 229]. Z kolei Stalin, zręcznie wykorzystując sytuację, w liście do Churchilla oskarżył rząd polski o współpracę z Hitlerem i zapowiedział zerwanie stosunków dyplomatycznych. List ten 23 kwietnia wręczył Churchillowi ambasador Majski. Przy tej okazji podzielił się on z Churchillem swoimi imperialistycznymi poglądami, wspominając o głupocie dwudziestomilionowego narodu, prowokującego naród dwustumilionowy. Następnego dnia, w reakcji na list Stalina, Churchill wystosował do niego list. W bronił w nim Polaków i prosił Stalina o niezrywanie stosunków dyplomatycznych z rządem polskim. Odpowiedź Stalina była jednak odmowna. Jak zauważył Jacek Tebinka, w innych okolicznościach ceną za utrzymanie stosunków dyplomatycznych mogły być daleko idące ustępstwa w sprawie polskiej granicy wschodniej. Początkowo Stalin nie brał pod uwagę, że zbrodnia katyńska kiedykolwiek zostanie wykryta. Jednak z chwilą ujawnienia tej zbrodni było już za późno na próby wznowienia stosunków dyplomatycznych polsko-sowieckich [por. 5, s. 255]. W dniu 25 kwietnia 1943 roku Mołotow wręczył ambasadorowi Tadeuszowi Romerowi notę o „przerwaniu” stosunków między Sowietami i rządem polskim.

W dniu 1 maja 1943 roku z gen. Sikorskim odbył rozmowę William Averell Harriman. Wyraził się on krytycznie o telegramie wysłanym przez rząd polski do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w sprawie mordu katyńskiego [6, s. 102]. Zdaniem Harrimana niezależnie od tego, kto był sprawcą zbrodni, telegram mógł wywrzeć katastrofalne wrażenie w Moskwie. Sikorski stwierdził wtedy, że wysłanie telegramu, w czasie gdy on był chory, było błędem. Miał nadzieję, że błąd ten uda się naprawić. Następnie gen. Sikorski wyraził obawy przed sowiecką zaborczością wobec małych państw Europy Środkowej. Harriman myślał podobnie. Nie mógł on zająć publicznie takiego stanowiska w sytuacji zbliżających się wyborów. W okresie poprzedzającym konferencję w Teheranie, Harriman uznał, że z chwilą gdy Armia Czerwona zajmie ziemie Polski i jej sąsiadów, będzie już za późno na prawdziwe rokowania [6, s. 104]. Uważał on gen. Sikorskiego za jedynego polskiego męża stanu zdolnego pertraktować ze Stalinem [6, s. 102-103].

Warunkiem przeprowadzenia przez Związek Sowiecki skutecznej akcji przeciwko legalnym władzom była polska reakcja polegająca na nieodrzuceniu z góry oskarżeń niemieckich dotyczących mordu katyńskiego. Tak jednak zareagował rząd polski. Dyplomacja sowiecka umiejętnie rozgrywała tragedię katyńską, dążąc do osłabienia pozycji gen. Sikorskiego na forum międzynarodowym. Następnym etapem było fizyczne usunięcie go ze sceny politycznej.

W dniach od 19 do 23 lipca 1943 roku w British Foreign Office odbyła się kluczowa narada Anthony Edena z wyższymi urzędnikami na temat polskiej granicy wschodniej. 23 lipca zdecydowano przesłać ambasadom Zjednoczonego Królestwa w Moskwie i Waszyngtonie zbiór dokumentów dotyczących zobowiązań Wielkiej Brytanii wobec Polski w sprawie granicy polsko-sowieckiej, prezentujących stanowisko sowieckie w tej sprawie oraz wyjaśniających stanowisko Londynu w tym konflikcie. Zbiór wspomnianych dokumentów nie obejmował jednak tajnego protokołu do układu z 25 sierpnia 1939 roku. 26 lipca 1943 roku Churchill spotkał się z polskim prezydentem Władysławem Raczkiewiczem. W czasie spotkania premier Wielkiej Brytanii mówił o konieczności odbudowy silnej i niepodległej Polski. Przy tej okazji w polemice z prezydentem Raczkiewiczem stwierdził, że najprawdopodobniej Polska zostanie wyzwolona przez Armię Czerwoną. Jednocześnie zakomunikował prezydentowi, że nie jest w stanie udzielić żadnych zapewnień w sprawie przyszłych granic Polski. Powiedział on wtedy: „Ze swojej strony nigdy nie zobowiązywałem się i nigdy w żadnym stopniu nie zobowiążę się co do jakiejkolwiek linii jako wschodniej granicy Polski” [5, s. 267]. Obecny przy rozmowie ambasador Wielkiej Brytanii przy polskim rządzie, Owen O’Malley, zwrócił wówczas uwagę na fakt, że żądania Stalina dotyczyły ziem etnicznie nierosyjskich. Dwa dni później, 28 lipca, sekretarz stanu Wielkiej Brytanii na Środkowym Wschodzie, Richard Casey, w rozmowie z sowieckim admirałem Charłamowem, miał okazję usłyszeć, że „Rosja Sowiecka walczy o uzyskanie dawnych carskich granic” [5, s. 267]. Tak więc imperializm Rosji carskiej miał również wielu naśladowców w Rosji Sowieckiej.

W tym czasie w Foreign Office uważano, że u podstaw konfliktu rządu gen. Sikorskiego z Rosją Sowiecką leżał problem granicy polsko-sowieckiej. 15 lipca 1943 roku ambasadorzy Wielkiej Brytanii i USA powiadomili stronę sowiecką o potrzebie spotkania ze Stalinem. Pod pozorem pobytu na froncie, Stalin unikał tego spotkania jeszcze przez miesiąc. Dopiero 11 sierpnia ambasadorowie Wielkiej Brytanii i USA w Moskwie, Archibald Clark Kerr i admirał William Standley, zostali przyjęci przez Stalina. Obaj dyplomaci zaapelowali o zgodę na ewakuację obywateli polskich z Rosji Sowieckiej. Miało to mieć na celu polepszenie stosunków z Polską. William Standley oświadczył wtedy również, że problem granic w Europie powinien, biorąc pod uwagę opinię USA, zostać rozwiązany po wojnie w formie traktatu pokojowego. Stalin i Mołotow wysłuchali głosów ambasadorów nie udzielając komentarza.

Ciąg dalszy nastąpi…

Literatura:
1.Kamiński Marek Kazimierz, Edvard Beneš kontra gen. Władysław Sikorski, Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa 2005.
2.Kukiel Marian, Generał Sikorski, Żołnierz i Mąż Stanu Polski Walczącej, Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, Londyn 1970.
3.Heinrich Muller, Gregory Douglas (editor), Muller Journals: 1948-1950 the Washington Years, Volume 1, R. James Bender Publishing, San Jose, 1999.
4.Szafran Czesław, Kontrowersje wokół katastrofy gibraltarskiej, w: Moszumański Zbigniew, Zuziak Janusz [red.], Generał Władysław Sikorski, Szkice historyczne w 60. rocznicę śmierci, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004.
5.Tebinka Jacek, Polityka brytyjska wobec problemu granicy polsko-radzieckiej 1939 – 1945, Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa 1998.
6.Wandycz Piotr, Harriman a Polska, „Zeszyty Historyczne” nr 79, s. 88-115, Paryż 1987.