Jacek Cygan, Malbork 2019r
Każde pokolenie ma własny głos,
Każde pokolenie chce wierzyć w coś,
Każde pokolenie rozwieje się,
A nasze – nie!
Droga na sam szczyt,
A tam nie ma nic,
Tylko ślady po … pokoleniach
Jacek Cygan
Prof. zw. dr hab. Halina Zgółkowa
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Moje trwanie jako członkini jury w programie Mistrza Mowy Polskiej od samego początku, czyli od dwudziestu lat upoważnia mnie – jak mniemam – do szczególnych refleksji przesiąkniętych sentymentami, liryzmem i odpominaniem. A więc w tym duchu: patetycznie i wspomnieniowo o mowie polskiej tak, jak ją traktują dotychczasowi Mistrzowie. Bodaj najbardziej patetycznie potrafiła o polszczyźnie mówić Mistrzyni Barbara Wachowicz, która tak płomiennie przekonywała nas wszystkich, wszystkie przeszłe i przyszłe pokolenia, że patriotyzm to przede wszystkim piękna polszczyzna.
Przez dwadzieścia lat Wawrzynem Mowy Polskiej wyróżniliśmy kilkudziesięciu laureatów. Znacznie dłuższy jest jednak poczet tych, których najpierw nominowaliśmy, a potem wyróżniliśmy tytułem Mistrza Mowy Polskiej. Spośród pierwszych Mistrzów z roku 2001 tylko Krystyna Czubówna jest jeszcze wśród nas, a pozostali – Stefania Grodzieńska, Gustaw Holoubek, Jeremi Przybora, Bohdan Tomaszewski i 
Barbara Wachowicz, z autorką tekstu prof. Haliną Zgółkową
Każda kolejna gala rozpoczyna się od ofiarowanego naszemu Programowi tekstu Jeremiego Przybory, czyli od Herbatki, bo Mistrz Przybora nauczył nas, że Piosenka jest dobra na wszystko. W swojej poezji pozostawił ślad w postaci polszczyzny, która przez kilka pokoleń jest powtarzana, nucona, pamiętana i cytowana. Inna Mistrzyni – Magda Umer – reprezentantka następnego po Mistrzu Jeremim pokolenia – tak to rozumie: Przede wszystkim czuję się uczennicą mistrza nad mistrzami Jeremiego Przybory. (…) Jeśli dobrze mówię po polsku, to zawdzięczam to właśnie jemu, ponieważ słuchałam jak mówił i czytałam to, co napisał.
Prof. Halina Zgółkowa z Ireną Kwiatkowską, Wawrzyn Mowy Polskiej 2007r.
O dwupokoleniowości w wymiarze mistrz – uczeń mówi także Wojciech Mann: Wykorzystam ten [mistrzowski] tytuł, dający mi nieco większy niż miałem autorytet, do skłonienia mojego syna do czytania książek. (…) Chciałbym, aby on w tym świecie elektroniczno-komputerowym zachował świadomość własnego języka.
Piękne mówienie jest wszak swoistą sztuką, ale sztuką jest także słuchanie, a nawet mowa milcząca. Oto refleksja na ten temat Mistrza z innego pokolenia – Macieja Stuhra: Moje pokolenie z mistrzami mowy miało tyle wspólnego, że ich kiedyś słyszało. W tej sytuacji myślę, że Mistrz Mowy Polskiej powinien umieć również milczeć.
I jeszcze na temat milczenia Mistrz Andrzej Poniedzielski:
Ot,
należeć chciałbym tylko,
do tych, którzy – bywa –
nie mają nic do powiedzenia
A mimo to – milczą.
Mówić tak, aby zasłużyć na tytuł Mistrza, to nie tylko mówić „pięknie”, ale i mądrze. Oto takie oczekiwania. Najpierw Andrzej Seweryn, aktor i reżyser: (…) dobre wysławianie się nie jest warunkiem mądrości, natomiast dobre wysławianie się nie przeszkadza mądrości. I dwoje ludzi telewizji. Najpierw Grzegorz Markowski: Bardziej niż o formę naszego języka martwię się o jego treść, a Beata Tadla dodaje: W momentach stresujących, gdy myśl przegania słowo, zdolność radzenia sobie z polszczyzną jest szczególnie cenna.
Gala ” Mistrza Mowy Polskiej”. Andrzej Seweryn, prof. Halina Zgółkowa i Marta Szewczyk. Malbork, 2019
Pobrzmiewa tu ulubiona przeze mnie fraza stanowiąca tytuł tekstu Haliny Kurkowskiej: Polszczyzna ludzi myślących; czyli mądrych. Ale mądrość to nie jedyny atrybut polszczyzny mistrzowskiej. Oto wypowiedź Władysława Bartoszewskiego: Chciałbym być pod wrażeniem blasku, jaki bije od przyzwoitych ludzi, czyli posługujących się piękną polszczyzną. Oczywiście konweniuje ta wypowiedź z ulubionym słowem tego Mistrza – przyzwoitość.
Polszczyzna, zwłaszcza piękna, mistrzowska bywa źródłem emocji i satysfakcji osobistych – zarówno po stronie mówiącego, jak i uczestnika słuchającego innych.
Wizyta w gabinecie prof. Władysława Bartoszewskiego , Wawrzyn Mowy Polskiej 2008 r.
Oto emocje Mistrzyni Grażyny Barszczewskiej: Język polski to język emocji, potrafi wyśpiewać, wyszeptać najintymniejsze chwile, potrafi krzyknąć, pożartować, a potrafi nawet poflirtować pikantnie. Zaś Barbara Wachowicz dodaje: Nie ma dla mnie do dziś radości większej niż obcowanie z mistrzami języka polskiego naszej literatury (…) Ileż barw, olśnień, wzruszeń, emocji i refleksji. Piękne mówienie wzrusza też Jana Kobuszewskiego: Zawsze, jak słucham pięknej mowy polskiej, napływają mi do oczu łzy radości.
Marta Kielczyk o uczestniczeniu w biesiadach i dyskusjach: Prawdziwą ucztą słowa są długie dyskusje nie tylko o języku, ale z wykorzystaniem pięknego języka polskiego. A Leszek Mikos dodaje: (…) W każdych okolicznościach mówcie pięknie, do rzeczy i krótko – dacie prawdziwą ulgę otoczeniu.
Grażyna Lutosławska – cytując słuchacza radiowego, który podziwia Barbarę Krafftównę – sławi polszczyznę, która czyni życie piękniejszym: Kiedy człowiek słucha pięknie powiedzianych słów, które mówi ktoś, kto uśmiecha się do życia, to i piękniej żyć się chce.
Powinności zawodowe, czyli zobowiązanie do używania pięknej polszczyzny są dostrzegane bardzo często. Widzą je nie tylko ludzie mediów i aktorzy. To piękno niejedno ma oblicze. Oto wypowiedź Mistrza mediów Bogusława Kaczyńskiego: Utrzymać dyscyplinę języka, zachować jego piękno, plastyczność, tę naturalną śpiewność i frazowanie; frazowanie tak jak oddychanie jest moją pasją, moim zadaniem. Mistrzyni sceny Anna Dymna o swoim zawodzie: Sądzę, że my aktorzy jesteśmy zobowiązani do tego, aby przekazywać mowę polską następnym pokoleniom. To przecież wizytówka naszego narodu. Radiowa rozmówczyni z dziećmi, Katarzyna Stoparczyk wysoko ceni słowo dziecięce: Jestem bardzo wdzięczna za słowa, zwłaszcza od dzieci, bo one najpiękniej potrafią definiować ten nasz niełatwy świat.
Studio Koncertowe im. Lutosławskiego w Warszawie 2010 r. żona ostatniego Prezydenta RP na uchodźctwie Ryszarda Kaczorowskiego Agnieszka i córka Jadwiga, odbierają Wawrzyn Mowy Polskiej, Henryk Smuczek, Artur Andrus, Grazyna Walczak i Jerzy Trela
Dostrzegają ów obowiązek zawodowy także przedstawiciele innych profesji. Na przykład przewodniczka po Zamku Malborskim: (…) przewodnicy powinni być ambasadorami pięknego polskiego języka (Marta Szewczyk). I lekarz Arkadiusz Jawień: To największa satysfakcja, jeśli widzę efekty mojego wykładu czy też rozmowy z chorym, gdy przekazane słowo zamienia się w oczekiwany czyn. I jeszcze leśnik, czyli specjalista od piękna natury, Adrian Wiśniowski: Mowa ojczysta określa mnie i moje miejsce na ziemi. (…) Przedzieranie się przez gąszcz słów pomaga mi w zrozumieniu istoty lasu.
Polszczyzna jest wartością wieloraką dostrzeganą przez większość Mistrzów. Zacznijmy od narzędzia opisywania świata. Bez nazwania pewnych kategorii – przedmiotów, ich własności, stanów ducha itp. nie da się ich dostrzec. Oto wypowiedź Michała Żebrowskiego: Dla mnie polszczyzna to kolory, zapachy, smaki, moje dzieciństwo, miłość, przyjaźń, wiara i zwątpienia. Jak inaczej mógłbym poznawać siebie?
Julia Hartwig zwraca uwagę na pewien rodzaj przejrzystości języka: Wszyscy używamy języka, ale mało kto zastanawia się nad tym, ile mu zawdzięczamy i ile jesteśmy mu dłużni. W podobny sposób podkreśla interpersonalną wartość języka jako zjawiska społecznego służącego budowaniu więzi międzyludzkich arcybiskup Tadeusz Gocłowski: Mowa polska jest skarbem największym. Ona bowiem to wszystko przenika i przybliża. Nade wszystko łączy nas ze sobą. Pozwala na dialog, a ten wyzwala miłość, braterstwo.
Język to także narzędzie sztuki. Przede wszystkim jest nią literatura, ale szeroko rozumiana. Literaturą żywi się bowiem także teatr, film, media. Oto ta wartość w ujęciu Janusza Kukuły, reżysera zwłaszcza teatru radiowego, czyli teatru wyobraźni: Język stanowi o tym, że coś jest literaturą. Tylko język. Jest wrażliwy. Czasem bywa nadwrażliwy, jak twórcy, którzy za jego sprawą powołują nowe światy. Jest pełen niepokoju jak czasy, w których żyjemy. Czuły na zmiany. (…) I najważniejsze: język opowiada historie o nas, bo jest w nas.
Mistrzowie poczuwają się także do ochrony polszczyzny zagrożonej z różnych stron. Przede wszystkim jednak przestrzegają nas przed niestosownymi sposobami jej używania. Aktorka Anna Seniuk kontynuuje przestrogi formułowane już w latach osiemdziesiątych przez Tadeusza Różewicza, który w wierszu Przyszli obejrzeć poetę sugerował obronę naszej publicznej komunikacji przed bylejakością. Oto słowa Mistrzyni: Kiedy patrzę wokół mam wrażenie, że mówi się za dużo, byle jak i byle co, przez co słowo traci swój sens. Natomiast Edward Marszałek wskazuje, jak unikać nagminnie używanych we współczesnej polszczyźnie wulgaryzmów: Jeśli chcesz kogoś wyzwać, nie musisz używać słów na k… lub ch… Możesz ulżyć sobie, mówiąc np. „Ożesz ty kiksjo zgiętoostrogowa”; miast nazywać człowieka małej inteligencji wystarczy rzec: „tęposz niski”; czyli z lingwistycznymi chwastami walcz za pomocą nazw roślin szlachetnych, a nawet chronionych.
Nominacie Mistrza Mowy Polskiej 2014 r. Zamek Królewski w Warszawie Edward Marszałek, Prof. Halina Zgółkowa, Paweł Frątczak
Jeszcze inną plagą naszego języka ojczystego jest agresja w jego użyciu. Wojciech Pszoniak wskazuje, że (…) trzeba unikać i walczyć o to, aby [nasz język] nigdy nie stał się bronią zwróconą przeciw człowiekowi. Natomiast z emigracyjnej perspektywy moc języka jako oręża obronnego dostrzega Jan Nowak-Jeziorański: Jedynym instrumentem, jedynym orężem, jakim mogłem się posługiwać, była mowa polska. (…) Traktowałem to polskie słowo jako główny oręż, przy pomocy którego możemy osiągnąć nasze cele.
Prof. Halina Zgółkowa z Barbarą Krafftówną. Gala Mistrzów Mowy Polskiej w 2007 r.
Wojciech Młynarski uogólnia tę perspektywę deprecjacji wszystkiego wokół – języka także – pytając retorycznie, ale i dramatycznie w refrenie jednego ze swoich tekstów: Co by tu jeszcze spieprzyć panowie? Odpowiedzi udziela Mistrzowi Wojciechowi nie byle kto, bo inna Mistrzyni działająca w podobnej kabaretowej konwencji: Na spienionym z wściekłości oceanie tłucze się jeszcze balia z rozbitkami pięknej polszczyzny. Drodzy Państwo! To wy jesteście pasażerami tej balii miotanej wśród groźnych bałwanów. Ratownikami polskiego języka. Pokażcie im ten język.
Prof. Halina Zgółkowa z Mistrzem Mowy Polskiej Olgierdem Łukaszewiczem w 2012r.
Wróćmy na koniec tego – z konieczności mocno niepełnego – przeglądu do postulatu Stefanii Grodzieńskiej i wyraźmy w imieniu Mistrzów nadzieję i życzenie. Nadzieja w tym, że i nasze pokolenie – jak wszystkie poprzednie – pozostawi swój ślad w polszczyźnie. I że będzie to ślad gwarantujący trwanie polszczyzny pięknej, mistrzowskiej. A więc toast wzniesiony przez Mistrza Artura Andrusa:
Na koniec wzniosę toast: Język polski niech żyje. Nie tylko dlatego, że z niego ja żyję. Po prostu wart jest tego, żeby żyć.
Fotografie ze zbiorów prof. H. Zgółkowej oraz ze str0ny MMP
