Impulsem do podjęcia zdecydowanych działań w tym kierunku stała się konferencja katyńska jaka odbyła się w maju 2010 roku w Bibliotece Kongresu Stanów Zjednoczonych z okazji siedemdziesiątej rocznicy zbrodni katyńskiej. Inicjatywę organizacji tej konferencji podjęła Fundacja Kosciuszkowska przy współpracy z Radą Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa na wiele miesięcy przed katastrofą smoleńską. Nikt z organizoatorów nie mógł wówczas przypuszczać, że konferencja ta będzoe się odbywać w bardzo szczególnym dla Polaków momencie, zaledwie kilka tygodni po katastrofie smoleńskiej.
W konferencji tej wzięło udział wiele osobistości z życia publicznego Stanów Zjednoczonych oraz przedstawiciele Polski i Rosji. Na konferencji tej panowała atmosfera demonstracyjnej życzliwości w stosunku do Rosji. Ambasador Federacji Rosyjskiej był przyjmowany z wielkim szacunkiem i serdecznością. Trudno było się oprzeć wrażeniu, że to Polacy okazywali rosyjskiemu ambasadorowi współczucie a nie on nam, tak jak gdyby Smoleńsk był tragedią Rosji a nie Polski. Wysokiej klasy specjaliści międzynarodowego prawa karnego i stosunkow miedzynarodowych w swych wystapieniach nie zdobyli się na żadną próbę określenia czym była zbrodnia katyńska w świetle dzisiejszej wiedzy na ten temat. Z widocznym wysiłkiem poszukiwali miękkich eufemizmow i uciekali się do oczywistych banałów. Było sprawą ewidentną, że kwalifikacja prawna zbrodni katyńskiej to temat tabu, którego nie należało poruszać.
Ponieważ jestem z wykształcenia prawnikiem ze specjalnością w dziedzinie prawa międzynarodowego uderzyła mnie ta sztuczność wypowiedzi i postanowiłam problem ten zgłębić. W tym celu zorganizowałam w lutym 2011 roku wspólnie z Instytutem Prawa Międzynarodowego Szkoły Prawa Uniwersytetu Case Western Reserve w Cleveland, Ohio, dwudniowe sympozium naukowe poświęcone zagadnieniom prawnym zbrodni katyńksiej.
W Polsce ukazało się niewiele informacji na temat sympozjum katyńskiego, które miało bardzo istotny wpływ na process odtajniania dokumentów katyńskich. W sympozjum tym wzieli udział przedstawiciele Kongresu Stanow Zjednoczonych, w tym Pani Marcy Kaptur, która jest inicjatorem odtajnienia dokumentow katyńskich z ramienia Izby Reprezentantów Kongresu Stanów Zjednoczonych. Jest ona również reprezentantką okręgu wyborczego w stanie Ohio, w którym znajduje się siedziba Instytutu Libra. Ponadto na sympozjum katyńskim odbył się panel dyskusyjny z udziałem czołowych autorytetów prawa międzynarodowego karnego, na którym szczegółowo została omówiona kwalifikacja prawna zbrodni katyńskiej. Sprawozdanie z tego panelu duskusyjnego można obejrzeć na internecie. Wreszcie, co jest chyba najważniejsze, w wyniku tego sympozjum został sporządzony raport ekspertów, który sformułował zalecenia co należy zrobić aby doprowadzić do zadśćuczynienia za tę bezprecedensową systemową zbrodnię i do zagojenia rany katyńskiej, gdyż jak powiedział Kongresmen Dennis Kuchinich Katyń stanowi po dzis dzień nierozwiązany problem moralny. W tym miejscu muszę z przykrością dodać, że polskie władze podejmowały różne działania w celu utrudnienia realizacji tego przedsiewziecia i wręcz zniechęcały Amerykanów do wzięcia udziału w tym sympozjum. Dlatego też tak mało informacji na temat sympozjum katynskiego przedostało się do prasy krajowej. Jednak mimo trudności udało się zrealizować plan w stu procentach.
Raport Ekspertow, który powstał na badzie dyskusji okrągłego stołu jaka odbyła się drugiego dnia sympozjum, zawiera rekomendacje działań pojednawczych dla Polski, Rosji i Stanów Zjednoczonych, a więc krajów bezpośrednio zaangażowanych w politykę katyńską. W stosunku do Stanów Zjednoczonych raport ten sformułował między innymi zalecenie aktywnych poszukiwań i odtajnienia wszystkich ciągle jeszcze utajnionych dokumentów rządowych dotyczących szeroko pojętej zbrodni katyńskiej znajdujących się w różnych archiwach Rządu Stanów Zjednoczonch. W tym miejscu pragnę wyjaśnić, iż należy odróżnić dokumenty generowane przez Kongres Stanów Zjednoczonych od dokumentów pochodzących z róźnych agencji Rządu Stanów Zjednoczonych. Dokumenty z Komisji Maddena, które są obecnie w tłumaczeniu Instytutu Pamięci Narodowej dotyczą dokumetów będących własnością Kongresu a nie Rządu Stanów Zjednoczonych. Są one znane badaczom od 1953 roku. Dokumenty odtajniane 10 września 2012 roku są dokumentami rządowymi, które do tej pory były utajnione.
Sympozjum katyńskie zaowocowało wzmożonym zainteresowaniem problematyką katyńską, w wyniku czego Biuro Marcy Kaptur zwróciło sie do Instytutu Libra z prośbą o przygotowanie projektu pisma do Prezydenta Baraka Obamy w sprawie odtajnienia dokumentów katyńskich. Po przeprowadzeniu dodatkowych konsultacji w tej sprawie, w sierpniu 2011 roku przedstawieciele Izby Reprezentantów Marcy Kaptur i Danniel Lipinski wystosowali list do Prezydenta Obamy wzywajacy go do odtajnienia dokumentów katyńskich.
Aby podkreślić zainteresowanie i zangażowaie środowisk polonijnych w sprawę odtajniania dokumentów katyńskich, 15 września 2011 roku została zorganizowana na Kapitolu w Waszyngtonie konferencja pt. “Katyn: Unfinished Inquiry.” Instytut Libra był jednym z organizatorów tej konferencji, która uzyskała wsparcie niemalże wszytkich środowisk katyńsko-syberyjskich działających w Stanach Zjednoczonych. Przedstawiciele Rządu Polskiego nie brali udziału w tej konferencji.
W miesiąc później, w październiku 2011 roku, Prezydent Obama wystosował list to Głównego Archiwisty Stanów Zjednoczonych z rekomendacją podjęcia poszukiwań dokumentów katyńskich i ich odtajnienia. Od listopada 2011 Instytut Libra wraz z zainteresowanymi środowiskami katyńsko-syberyjskimi ściśle współpracował z Narodowymi Archiwami Stanów Zjednoczonych w procesie identyfikacji, odtajniania i udostępnienia opinii publicznej dokumentów rządowych dotyczacych szeroko pojętej zbrodni katyńskiej. Na prośbę Narodowych Archiwów, Instytut Libra opracował z okazji odtajnienia dokumentow katyńskich kolekcję esejów na temat zbrodni katyńskiej, które stanowią materiał pomocniczy przy zapoznawaniu się z nowo odtajnionymi dokumentami katyńskimi. Praca ta zawiera analizy historyczno-prawne ekspertów ze Stanow Zjednoczonych oraz z Polski.
Niewątpliwie w stosunku do Stanów Zjednoczonych odtajnienie dokumentów katyńskich stanowi istotny progres. Niestety najistotniejsze dokumenty w tej sprawie pozostają nadal utajnione przez Federację Rosyjską oraz Biaroruś. Ich utajnienie nadal uniemożliwia ujawnienie pełnej prawdy o rozmiarze i charakterze zbrodni katyńskiej.
Na gruncie amerykańskim najważniejszą sprawą na dzień dzisiejszy jest dyseminacja informacji czym rzeczywiście była zbrodnia katyńska w świetle obecnej wiedzy gdyż w świadomości Amerykanów pojęcie to bądź w ogóle nie funkcjonuje bądź jest ograniczone jedynie do słynnego lasu katyńskiego. Dlatego też na obecnym etapie konieczne jest powołanie placówki naukowo-badawczej w celu kompleksowej i profesjonalnej analizy odtajnianych dokumentów w świetle zdobytej po 1989 roku wiedzy na temat rozmiaru i charakteru eksterminacji obywateli polskich symbolicznie nazywanej zbrodnią katyńską.
Należy też podjąć zdecydowane działania propagujące prawdę katyńską aby zrównoważyc dziesiątki lat kłamstwa katyńskiego i zacierania prawdy ponieważ zagojenie rany katyńskiej jest możliwe wyłącznie wtedy gdy podstawowe poczucie sprawiedliwości zostanie zaspokojone.
W tym celu konieczne jest ujawnienie pełnej prawdy jak rownież osądzenie tej zbrodni, należyte jej potępienie przez międzynarodową opinię publiczną, oraz zapewnienie reparacji. Biorąc pod uwagę upływ czasu, samo osądzenie wymaga innowacyjnego rozwiązania, podobnie jak kwestia reparacji. Są to jednak elementy uznawane przez wszystkie cywilizowane kraje jako niezbędne normy w procesie leczenia ran zadanych w wyniku ciężkich zbrodni międzynarodowych. Działania takie są również konieczne w celu dlugofalowej normalizacji stosunków z Rosją, gdyż stanowią niezbędną formę zadośćuczynienia za bezprecedensową systemową zbrodnię, która ze zbrodni w lesie katyńskim w rzeczywistości urosła do hekatomby katyńskiej, która nadal odsłania nowe mogiły.
Maria Szonert Binienda
Instytut Libra
www.librainstitute.org