„Zdarzyło się w XX wieku” Rafała LEŚKIEWICZA to przegląd najważniejszych wydarzeń historycznych, o których warto pamiętać w nadchodzącym tygodniu (31 grudnia 2023 r. – 6 stycznia 2024 r.).
Dnia 31 grudnia 1932 r. grupa polskich matematyków Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski złamała skomplikowane szyfry „Enigmy”, niemieckiej maszyny kodującej depesze. Wszyscy trzej matematycy od 1930 r. pracowali dla polskiego wywiadu wojskowego, w Biurze Szyfrów Sztabu Głównego Wojska Polskiego. W zasadzie od samego początku zajmowali się rozwikłaniem zagadki kodów używanych w Enigmie, współpracując z porucznikiem Maksymilianem Ciężkim. To on wybrał trójkę zdolnych matematyków z Uniwersytetu Poznańskiego do współpracy.
Podejmując się wyzwania opracowali projekt kopii Enigmy, której szyfry uchodziły w owym czasie za niemożliwe do złamania. Sama maszyna szyfrująca początkowo była wykorzystywana w sektorze cywilnym, bardzo szybko przejęło ją niemieckie wojsko. Specjaliści zatrudnieni w wywiadach największych potęg militarnych nie byli w stanie odczytać przechwytywanych depesz, używając do tego metod kryptograficznych. W wyniku wykorzystania zaawansowanych metod matematycznych, Polacy złamali wreszcie Enigmę, nadal pracując nad kluczami łamiącymi szyfry, bo te zmieniały się często. Tuż przed wybuchem II wojny światowej przekazano kopię Enigmy wraz z rozpracowanym kodem szyfrującym wywiadom Francji i Wielkiej Brytanii.
Po wybuchu wojny trzej polscy matematycy trafili najpierw do Francji. Różycki zginął na początku 1942 r. a Rejewski i Zygalski dalej zajmowali się niemieckimi szyframi już w Wielkiej Brytanii (od 1943 r.) Dzięki złamaniu Enigmy, alianci znali wcześniej wiele posunięć wojsk niemieckich, co bez wątpienia przyczyniło się do szybszego zakończenia wojny, a przede wszystkim uratowania wielu istnień ludzkich.
Zygalski po wojnie został w Wielkiej Brytanii i pracował jako nauczyciel akademicki wykładając matematykę na Uniwersytecie Surrey. Zmarł w 1978 r. Rejewski wrócił do Polski, pracując jako zwykły urzędnik w Bydgoszczy. Zmarł w Warszawie w 1980 r.
Dnia 3 stycznia 1985 r. zmarł na emigracji w Londynie generał Tadeusz Pełczyński. Przed II wojną światową był szefem Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego. Później w okresie niemieckiej okupacji, w latach 1941 – 1944 pełnił funkcję szefa sztabu Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej a następnie Armii Krajowej.
Pełczyński urodził się w 1892 r. w Warszawie. Studiował medycynę na krakowskim Uniwersytecie Jagiellońskim. Od sierpnia 1914 r. pełnił służbę w Legionach Polskich, później po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w Wojsku Polskim. Od 1927 r. służył w wywiadzie wojskowym, gdzie w roku 1929 został szefem Oddziału II Sztabu Głównego WP.
Po przegranej kampanii wrześniowej rozpoczął działalność konspiracyjną, najpierw jako komendant Okręgu Związku Walki Zbrojnej w Lublinie, później Zastępca Szefa Sztabu Komendy Głównej ZWZ a następnie Szef Sztabu KG ZWZ/AK. Od września 1943 r. pełnił funkcję Zastępcy Dowódcy Armii Krajowej i Szefa Sztabu KG AK. Był jednym z podejmujących decyzję o wybuchu Powstania Warszawskiego. W jego trakcie został ranny, a po upadku powstania znalazł się w niemieckiej niewoli. Po zakończeniu wojny nie wrócił z niewoli do Polski. Trafił do Londynu, gdzie współtworzył Studium Polski Podziemnej, jedną z najważniejszych placówek archiwalnych i naukowych poza granicami Polski. Po śmierci został pochowany w Londynie, ale w 1995 r. jego szczątki ekshumowano i złożono w rodzinnym grobie na wojskowych Powązkach w Warszawie.
Dnia 4 stycznia 1982 r. powstało czasopismo „Karta” wokół którego ukształtowało się środowisko osób zabiegających o zachowanie pamiątek, dokumentów, gromadzenie relacji i wspomnień świadków ważnych wydarzeń z historii XX wieku. Za powstaniem pisma stali Zbigniew Gluza, Alicja Wancerz, Gwido Zlatkes, Piotr Mitzner oraz Katarzyna Madoń. Pierwszy numer podziemnej gazety liczył 100 egz. przepisywanych na maszynie do pisania. Kolejne numery „Karty” powstawały na powielaczu, liczba nakładu dochodziła do 1 tys. egzemplarzy.
W zasadzie od samego początku działania osób skupionych wokół „Karty” koncentrowały się na zbieraniu relacji i świadectw dokumentujących opór w okresie stanu wojennego. W 1987 r. powstało Archiwum Wschodnie rejestrujące represje sowieckie wobec Polaków z Kresów. Dzięki temu ocalono wiele dokumentów, gromadząc przy tym liczne, niezwykle cenne relacje, głównie w postaci nagrań. Zbigniew Gluza ujawnił fakt istnienia Archiwum Wschodniego dopiero pod koniec 1989 r. Później, na początku lat 90. powstał Ośrodek „Karta” działający do dzisiaj, który obok periodyku wydaje liczne publikacje książkowe. We współpracy z rosyjskim „Memoriałem” rozpoczęto wydawanie „Indeksu represjonowanych”, będącego imienną listą ofiar systemu sowieckiego, którą w wersji elektronicznej zarządza od 2013 r. IPN. Ośrodek „Karta” organizuje wiele wydarzeń edukacyjnych i popularyzujących historię najnowszą.
Dnia 6 stycznia 1914 r. otwarto w Warszawie most im. cesarza Mikołaja II. Później po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zmieniono jego patrona, którym został ks. Józef Poniatowski. Ta przeprawa przez Wisłę była trzecią po moście Kierbedzia powstałym w latach 1859 – 1864 oraz moście przy Cytadeli oddanym do użytku w 1875 roku.
Komitetem budowy mostu, powołanym w 1904 r. kierował inżynier Mieczysław Marszewski, z którym współpracowali prof. Stefan Szyller i inż. Bolesław Plebiński. Prace techniczne rozpoczęto w 1905 r. W sierpniu 1915 wojska rosyjskie częściowo wysadziły most, który został odbudowany w wolnej Polsce, w latach 1920 – 1927. Później, we wrześniu 1944 most wysadziły ponownie wycofujące się wojska niemieckie. Most został odbudowany a pracami kierował prof. Stanisław Hempel. Oddano go ponownie do użytku 22 lipca 1946 r.
Historyk, archiwista, manager IT. Dyrektor Biura Rzecznika Prasowego Instytutu Pamięci Narodowej. W przeszłości kierował pionem archiwalnym IPN i Centralnym Ośrodkiem Informatyki. Autor, współautor i redaktor ponad 160 publikacji naukowych, popularnonaukowych i publicystycznych.
