Wystawa przedstawia najwieksze akcje represyjne, przeprowadzone rownolegle przez Niemcy i Zwiazek Sowiecki w Polsce, w pierwszych miesiacach okupacji. Juz w trakcie walk we wrzesniu 1939 r. za Wehrmachtem i Armia Czerwona posuwaly sie specjalne grupy SS i NKWD, ktore na podstawie wczesniej przygotowanych list „polskich elementow przywodczych”, prawdziwych lub wyimaginowanych wrogow komunizmu sowieckiego czy „niemczyzny”, dokonywaly „obezholowienia” (pozbawienia glowy – termin sowiecki) lub „oczyszczenia gruntu” (termin niemiecki), zabijajac ludzi uznanych za niebezpiecznych dla obu okupantow.
Jednoczesnie okolo pol miliona Polakow z ziem wcielonych do Rzeszy ograbiono z majatku i wypedzono na tereny Generalnej Guberni. W tym samym czasie Sowieci przygotowywali juz wielkie akcje deportacyjne, rozpoczete na masowa skale 10 lutego 1940 r.
Na poczatku 1940 r. niemieckie, metodyczne mordy na polskiej inteligencji przeniesiono takze do Generalnej Guberni. Nazwano to „nadzwyczajna akcja pacyfikacyjna” (Ausserordentliche Befriedungsaktion). Represjonowano nie tylko obywateli RP, podejrzewanych o zwiazki z konspiracja niepodleglosciowa. Celem zasadniczym było „wytepienie” ludzi, ktorzy mogli byc duchowymi przywodcami narodu pod okupacja. Przykladem represjonowanie profesorow Uniwersytetu Jagiellonskiego w ramach „Sonderaktion Krakau” z listopada 1939 r.
Akcja AB rozpoczela się 30 marca 1940 r., a jej pierwszym przejawem byla krwawa pacyfikacja terenow objetych dzialalnoscia oddzialu partyzanckiego mjr. Henryka Dobrzanskiego „Hubala”. Prawdziwa eksterminacja nastapila w okresie od maja do lipca 1940 r. Zbiorowe zbrodnie dokonaly sie w Palmirach pod Warszawa, na Rurach Jezuickich w Lublinie, na Firleju pod Radomiem, w Skarzysku-Kamiennej i w wielu innych miejscach. Akcje AB potegowalo zarzadzenie dowodcy policji niemieckiej, reichsführera SS Heinricha Himmlera, w sprawie deportacji do obozow koncentracyjnych 20 tysiecy Polakow. Czesc z nich aresztowano w trakcie ulicznych lapanek i oblaw, podczas ktorych porywano z ulicy, z lokali publicznych, ze srodkow transportu wszystkich mezczyzn od 16 do 40 roku zycia. Pierwszy transport wiezniow z Warszawy skierowano do obozu w Sachsenhausen 2 maja 1940 r. 14 czerwca 1940 r. wyruszyl z Tarnowa pierwszy transport wiezniow do nowo zbudowanego specjalnie dla Polakow KL Auschwitz. W ciągu kilku miesiecy wywieziono wowczas kilkanascie tysiecy osob.
Dantejskie sceny rozgrywały się w sowieckiej zonie okupacyjnej. Aresztowania, zabójstwa i deportacje odbywały się od pierwszych dni okupacji. W roku 1940 zamieniły się w akcje masowe. W marcu 1940 r. ludowy komisarz spraw wewnętrznych, znany z wcześniejszych zbrodni na obywatelach sowieckich Ławrentij Beria, skierował do Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) pismo z szokującą propozycją zabójstwa 14.700 jeńców polskich, znajdujących się w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, oraz 11 tysięcy przetrzymywanych w więzieniach tzw. „zachodniej Ukrainy i Białorusi”. Wniosek został „rozpatrzony pozytywnie” przez Stalina i jego zbirów z Politbiura sowieckiej WKP(b). Na początku kwietnia 1940 r. ruszyły transporty do miejsc zbrodni w Katyniu, Charkowie i Kalininie (Twerze), gdzie jeńcy byli rozstrzeliwani strzałami w tył głowy. Polacy przetrzymywani w więzieniach we Lwowie, Równem, Łucku, Tarnopolu, Stanisławowie i Drohobyczu przewieziono do Kijowa, Charkowa i Chersonia. Później, po uderzeniu niemieckim na Sowiety, wielu więźniów, którzy przeżyli wcześniejsze fale zbrodni, pędzono w marszach śmierci na wschód i zabijano po drodze.
Przetrzymywani w wiezieniach w Pinsku, Brzesciu, Baranowiczach i Wilejce Polacy zostali przewiezieni do Minska. Wiezniowie ci, nie mniej niz 7305 osob, zostali zamordowani albo w samym wiezieniu, albo w marszu smierci do Ihumenia w czerwcu 1940 r.
Szczegolnie nieludzkie, bezprecedensowe w swym bezdusznym okrucienstwie przesladowania, objely rodziny zamordowanych. Nie dosc, ze zabrano matkom i dzieciom ich ojcow, to jeszcze te matki i dzieci poddano przesladowaniom! W tym samym czasie, gdy rozlegaly sie strzaly nad dolami katynskimi, trwala deportacja matek i dzieci mordowanych oficerow w stepy Kazachstanu. 13 kwietnia deportowano do polnocnych obwodow Kazachstanu co najmniej 60 tysiecy osob. Wypedzonym z wlasnych domow pozwolono zabrac ze soba jedynie rzeczy osobiste. Na miejscu kierowano ich do pracy w kolchozach, osiedlajac w skrajnie trudnych warunkach, czesto na otwartym stepie. Tysiace nie przezylo glodu i udreki.
Akcja AB i mord w Katyniu są dzis najbardziej znanymi przykladami akcji represyjnych przeprowadzonych w latach 1939-1941 na ziemiach polskich pod niemiecką i sowiecka okupacja. Niestety, ciagle malo znane ogolowi Polako są zbiorowe zbrodnie popelnione na inteligencji polskiej z ziem wcielonych do Rzeszy. Pomorskie „katynie”, takie jak Piasnica, Mniszek pod Swieciem (10 tysiecy zamordowanych) czy Szpegawsk pod Starogardem (7 tysiecy) zasluguja na pamiec na rowni z symbolicznym juz dla polskiej martyrologii wojennej Katyniem. Zbrodnia katynska (nie tylko Katyn) pochlonela okolo 22 tysiecy ludzi. W trakcie akcji AB Niemcy zamordowali okolo 6,5 tysiaca Polakow. Razem z Polakami zamordowanymi na ziemiach wlaczonych do Rzeszy, daje to liczbe prawie 100 tysiecy ludzi. Wiekszosc ofiar tych zbrodni mozna zaliczyc do polskich elit intelektualnych.
Wymienione operacje represyjne i eksterminacyjne były zaledwie pierwszym uderzeniem, wstepem do bezwzględnej germanizacji i sowietyzacji Polski. W pierwszym rzedzie uderzono w najlepiej wyksztalconych, najzamozniejszych, aktywnych spolecznie i politycznie oraz najbardziej patriotycznych Polakow, ktorzy mogli stanowic zagrozenie dla planow okupantow wykorzenienia polskosci i pogrzebania polskich marzen o ponownym odrodzeniu panstwie. Nie ulega dzis wątpliwosci, ze dzialania te były zbrodniami zaplanowanego ludobojstwa.
Wystawa sklada się z kilku czesci. W pierwszej pokazano sowiecko-niemieckie przymierze polityczne i wojskowe z lat 1939–41, wspolna agresje na Polske, jej rozbior i okupacje, wprowadzanie w zycie wspolnej ludobojczej polityki wobec obywateli podbitego kraju. Dalsze czesci pokazuja obie zbrodnicze operacje z 1940 r. – zbrodnie katynska i akcje AB. Zrekonstruowano przygotowania do zbrodni, ich przebieg, przypomniano najwazniejszych sprawcow. Pokazano przyklady mordowanych ludzi i represjonowanych calych rodzin. Represjonowanych jednoczesnie i przez Niemcow, i przez sowietow!
W podsumowaniu podejmuje się probe bilansu ludobojczych operacji, ukazanie ich geograficznego zasiegu. Pojawia się tez problem moralny i prawny nieukarania wiekszosci odpowiedzialnych za nia funkcjonariuszy zaprzyjaznionych do roku 1941, zlowrogich panstw totalitarnych, wywodzacych swa zbrodnicza ideologie z tego samego pnia niemieckiego socjalizmu utopijnego.
opr. P. Szubarczyk